De Liudgerkerk van Niekerk gezien vanuit de lucht. Dronefoto: ©Jur Kuipers.

De kerk van Niekerk is een van oorsprong romaans kerkgebouw uit de middeleeuwen. De kerk staat bekend als de Liudgerkerk. Op basis van een zegel van pastoor Allardus (1385-1392) met een afbeelding van Petrus wordt aangenomen dat de kerk aan de apostel Sint Liudger (St. Ludgerus) gewijd is. De kerk staat aan De Zandumerweg 1 te Niekerk.

Beschrijving en historie

De kerk is opgetrokken uit baksteen en tufsteen en is een van de oudste van het Westerkwartier. Het oudste deel stamt uit de 12e of eerste helft van de 13e eeuw. Het schip is nog volledig opgetrokken in tufsteen. De kerktoren wordt in de 13e eeuw opgetrokken uit baksteen en delen tufsteen die bij de afbraak van dat deel van de kerk vrij is gekomen. In die eeuw wordt ook een zijbeuk gebouwd aan de zuidzijde. Deze zijbeuk lijkt meer op een uitbouw dan een zijbeuk. Aan de noordzijde is de muur ook open geweest; waarschijnlijk heeft men ook aan noordzijde een zijbeuk willen aanbouwen, maar om onbekende redenen is het hiervan niet gekomen en is de kerk daar weer dichtgemetseld.  Mogelijk heeft hier het geld hierbij een grote rol gespeeld.

De Liudgerkerk van daarvoor de toren en links het gebouw De Zaaier. Foto: ©Jur Kuipers.

Het dak
Het dak van de kerk heeft oorspronkelijk uit riet bestaan en is later voorzien van dakpannen. De oorspronkelijke apsis wordt midden 17e eeuw vervangen door het huidige driezijdig gesloten koor. Mogelijk is toen ook het oude altaar van Bremer zandsteen dat tijdens de reformatie is weggehaald, als puin onder de vloer gelegd. Het is teruggevonden in 1967 bij de restauratie. De kerkzolder is jarenlang door de kerkenraad verhuurd als opslagplaats. Eén van de huurders is Geert Tonnis geweest, die de zolder in 1860 heeft gebruikt voor graanopslag tegen een huur van 11 gulden per jaar.

Preekstoel met klankbord. Foto: ©Jur Kuipers.

In 1879 is de kerk gepleisterd, wat rond 1967 bij een restauratie weer ongedaan is gemaakt. Bij die restauratie zijn ook de oude romaanse vensters weer teruggezet. In de kerk staat onder andere een rijk gesneden preekstoel uit 1705 van de hand van Allert Meijer en Jan de Rijk. De preekstoel is voorzien van bijzonder houtsnijwerk. Afgebeeld zijn de vier evangelisten, Mattheus als man met een boek, Marcus als een leeuw, Lucas als een rund en Johannes als een adelaar.

Op deze paneel van de preekstoel staat Mattheus met boek afgebeeld. Foto: ©Jur Kuipers.

Dronefoto van de Liudgerkerk met toren en een deel van het dorp Niekerk. Foto: ©Jur Kuipers.

Klok
De oude kerkklok van 1620 van de Lotharingse klokkengieters François Simon en André Obertin (Aubertin) is in de Tweede Wereldoorlog gevorderd en omgesmolten en iis na de oorlog vervangen door een nieuw exemplaar.

Het Van Oeckelenorgel uit 1895. Foto: ©Jur Kuipers.

Orgel
Het kerkorgel van de gebroeders Van Oeckelen dateert van 1895. Er is destijds 1600 gulden voor betaald en is in 1969 gerestaureerd.

Herenbanken met paneelwerk (18e eeuw) en stoelen in de uitbouw aan de zuidkant van de kerk. Foto: ©Jur Kuipers.

Het kerkhof rond de kerk
Het kerkhof rond de kerk is verhoogd met grond die vrij is gekomen bij het graven van een, later weer gedempte, gracht rond het kerkhof. Mogelijk is dit, net als bij de kerk van Spijk of de kerk van Niehove, gebeurd uit bijgeloof om de geesten van de doden op het kerkhof te houden en te verhinderen dat ze het dorp inkomen. Aan de binnenzijde van de gracht heeft het lijkpad gelopen. Daar omheen heeft geheel of gedeeltelijk een muur gestaan. In de administratie zijn behoorlijke bedragen te vinden die zijn uitgegeven aan steen, cement en lonen. Volgens overlevering zou in de noordwestelijke hoek van het kerkhof, buiten het lijkpad, een aarden pot zijn gevonden, gevuld met stoffelijke resten van een pasgeboren kind.

Pasgeboren kind
Bij de restauratie heeft men onder leiding van dr. Halbertsma van de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek geprobeerd hier meer van te weten te komen. Op meerdere plaatsen in Nederland zijn dergelijke vondsten gedaan. Waarschijnlijk gaat het om bijzettingen van levenloos geboren kinderen of ongedoopt gestorven zuigelingen. Omdat ze niet gedoopt zijn, mogen ze niet in gewijde grond worden begraven. Men gunt ze een rustplaats aan de rand van het kerkhof. Tijdens het onderzoek naar de bijzettingen, door middel van een proefsleuf, komt vast te staan dat de kerkheuvel indertijd uit bont zand uit de gracht is opgeworpen op een met heide begroeide zandrug. Ook ontdekt men dat voordat de tufstenen kerk wordt gebouwd de heuvel al als begraafplaats is gebruikt. Dat blijkt uit de positie van twee graven die bij het uitdelven van de sleuf worden doorsneden. Uit opgravingen is gebleken dat het kerkhof al heeft bestaan voordat de stenen kerk wordt gebouwd[1].

'Een zaaier ging uit om te zaaien', glas-in-loodraam in het gebouwtje naast de kerk. Foto: ©Jur Kuipers.

De Zaaier
Naast de kerk staat een gebouwtje dat vanaf 1939 is gebruikt voor verenigingswerk. Na een opknapbeurt in 2000 krijgt het als naam 'De Zaaier'. In een glas-in-loodraam dat bij de restauratie uit de kerk is  verwijderd, staat de Zaaier afgebeeld. Dit raam siert nu de oostelijke gevel van het gebouwtje. Op de zolder heeft de streekhistorische vereniging Aeldakerka een archief en studieruimte gekregen.

De ingang van 'De Zaaier'. Foto ©Jur Kuipers.

De pastorie
Na jarenlang kostbaar onderhoud is in 1915 de oude pastorieboerderij - de weeme - afgebroken en vervangen door een villa voor de predikant. De boerderijschuur van de weeme is al in 1902 voor afbraak verkocht voor 312 gulden. Waarschijnlijk is het dan niet meer nodig dat de dominee wat bijverdient als boer. Het is vooral in het noorden van het land gebruikelijk dat pastoors, later ook de dominees, voor een deel in hun eigen onderhoud moeten voorzien. De weeme heeft daardoor het karakter van een boerderij. Eén zielenherder maakt tot ongenoegen van de kerkenraad turf op het land van de kerk en brengt die in de handel. Dit leidt zelfs tot processen. De conclusie is geweest, dat het dominee door zijn hoge leeftijd niet is aan te rekenen. In de jaren tachtig van de vorige eeuw wordt ook de villa uit 1915 te duur en is aan de overzijde een moderne pastorie gebouwd.

De Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed omschrijft de kerk als volgt:
Bouwjaar: ca. 1200 (schip) 13e eeuw (toren, aanbouw) 17e eeuw (herbouw koor) 1964-'67 (rest.)
HERV. KERK en TOREN op cirkelrond kerkhof. Eenbeukig kerkgebouw, blijkens bij de restauratie ontdekte rondboogvensters in het tufstenen muurwerk nog uit de 12e eeuw daterend; de halfronde koorsluiting in de 17e eeuw vervangen door de tegenwoordige. Aan de zuidzijde een bakstenen aanbouw uit de 13e eeuw, in welke periode tevens de toren zal zijn ontstaan. In de kerk goed gesneden preekstoelkuip met klankbord; doophek met lezenaar in de vorm van een rozet (vermoedelijk een gewelfsleutel), twee 18e-eeuwse banken met paneelwerk, knoppen en vazen, een grote en twee kleine koperen kronen. Mechanisch torenuurwerk, Van Bergen, later voorzien van elektrische opwinding. Eenklaviers orgel in 1894 gemaakt door de Gebr. Van Oeckelen. Publicatie: 19711102. Rijksmonument nr. 31416[2]

Rechts de uitbouw aan de zuidkant van de kerk. Foto: ©Jur Kuipers.

Ruzie rondom de dominee
In de tweede helft van de jaren ’30 van de 19de eeuw is het onrustig in Groningen. Dat heeft onder meer te maken met de Afscheiding: ontevredenen die zich losmaken van de hervormde kerk en zich verenigen als Gereformeerden. Maar ook binnen de hervormde kerk heersen spanningen tussen vrijzinnigen en rechtzinnigen, de orthodoxen.

Tot de vrijzinnigen behoren vooral grootgrondbezitters als adel, patriciërs en boeren. Zij bezitten meestal het collatierecht, op basis van landbezit, om de predikant te benoemen. Van de rechtzinnigen behoren velen tot de ‘mingegoede klasse’. Een fors deel van hen heeft met de Afscheiding de Hervormde kerk al verlaten, in 1834, of zal dat nog gaan doen.

Juist rond dat collatierecht ontstaat in april 1836 onrust binnen de hervormde gemeente Niekerk, vanwege de keuze van een nieuwe predikant. Voornaamste collator (‘primarius collator’) is mevrouw Van Bijma, douairière baronesse de Bourouill van Bijma, gehuwd met een d’Aulnis de Bourouill. Deze is op zijn beurt, een broer van burgemeester F.H. d’Aulnis de Bourouill, van de wereldlijke gemeente Oldekerk.

Predikantskeuze
Mevrouw Van Bijma roept, als primarius collator, de andere collatoren bijeen in de kerk van Niekerk voor de predikantskeuze. Er verschijnt alleen een vertegenwoordiger van mevrouw zelf. Onder het aanwezige publiek heerst onrust.

Niekerk heeft dan een ‘hulpprediker’, de kandidaat theologie Thomas Eduard Heinecken. Blijkbaar is hij rechtzinnig en heeft hij de sympathie van een groot deel van de kerkgemeente. Het collatierecht maakt het echter mogelijk om, tegen de wil van een groot deel van de bevolking in, een vrijzinnige dominee te benoemen. En dat gebeurt.
Meteen na bekendmaking van de uitslag van de stemming ontstaat er rumoer. Burgemeester d’Aulnis de Bourouill rapporteert in een brief aan de Gouverneur, voorganger van de Commissaris van de Konings, dat geroepen wordt: ‘Waarom zouden wij de 'oude' dominee [kandidaat Heinecken] wegjagen?’ De burgervader verzoekt stilte, maar zo schrijft hij: ‘Het geraas vermeerderde’.

Het gemeentehuis belegerd
Als de burgemeester en zijn assessoren (wethouders) zich van de kerk naar het gemeentehuis begeven, zegt iemand in de menigte: ‘Dat kost u altijd het leven’.

Daarbij blijft het niet. De ‘gemeentekamer’ wordt belegerd en herhaalde malen proberen mensen binnen te komen door tegen de deur te slaan en te trappen. Tijdens het rumoer schrijft de burgemeester het verslag van de stemming.

In zijn rapport aan de Gouverneur schrijft hij: ‘Het proces-verbaal van het verhandelde geschreven zijnde, besloot ik, daar de sterke drank de gemoederen hoe langer hoe meer aanzette, het gemeentehuis te verlaten en mij huiswaarts te begeven, vergezeld van de veldwachter, de heer luitenant der schutterij Johannes Tammen, die toevallig daar aanwezig was, en mijn broeder bovengenoemd’.

Bedreigingen
Het gelukt hen door de menigte heen naar buiten te komen. Dadelijk grijpt een vrouw de burgemeester vast en zegt: 'Haalt hem onder de voeten!' Deze rapporteert: 'Ik stootte ze van mij en herinnerde de menigte mijn ambtsbetrekking en waarschuwde voor de gevolgen van beledigingen en ongeregeldheden. Mijn weg vervolgende, werden uit de menigte stenen en kluiten geworpen. Ik liet de veldwachter een weinig achterwaarts gaan. Herhaalde malen werd mij toegevoegd: 'Dat zal u het leven kosten!''

De burgemeester hoort ook zeggen: ‘Hij moet hier niet levendig vandaan, laat hij de kandidaat Heinecken als predikant beroepen, dan is alles gedaan’. Men wil de burgemeester dwingen te verklaren dat Heinecken predikant moet worden.

De schoolmeester aangepakt
Op een gegeven moment wordt de burgemeester het pad naar zijn huis geblokkeerd en moet hij een andere route te kiezen, maar: '…de menigte sloot mij gedurig in en hield mij tegen, want vooruit zijnde werden mij stenen en kluiten nageworpen.'

Met veel moeite gelukt het d’Aulnis de Bourouill door bedaard praten erger te voorkomen. Hij realiseert zich dat hij samen met de veldwachter tegen een groep van vijftig tot zestig personen weinig kan uitrichten. Eindelijk lukt het hem aan de menigte te ontkomen. Een van de laatste dingen die hij hoort is ‘Gij moet nimmer weder in het dorp komen’.

De menigte gaat terug naar het dorp en keert zich daar tegen de schoolmeester, Andries Olthoff die ook, zoals dan algemeen gebruikelijk, koster is. Hij wordt geslagen en mishandeld. Hem wordt verweten dat hij de er oorzaak van is geweest dat Heinecken geen predikant is geworden. Daarna keert de rust enigszins weer.

Smeulende volkswoede
De weergekeerde rust is bedrieglijk, want ondertussen blijft de volkswoede smeulen. Op zondag 7 augustus 1836 zou de door een groot deel van de bevolking ongewenste predikant, ds. Pieter Wierenga, officieel worden bevestigd. De nacht tevoren brandt een watermolen, toebehorend aan mevrouw Van Bijma, tot de grond toe af. Daardoor dreigt overstroming van landerijen in de Beijmapolder.

De burgemeester vermoedt opzet en vraagt de Gouverneur om tijdelijk enkele personen als buitengewone veldwachters aan te wijzen. Een groot deel van de ontevredenen treedt uit de kerk en sluit zich aan bij geestverwanten in Grootegast, waar ze in 1856 een eigen gemeente stichten. Wieringa blijft predikant tot zijn overlijden, 1864[3].

Interieur met banken en het orgel gezien naar het westen. Foto: ©Jur Kuipers.

Grafzerken

Houtsnijwerk boven een toegangsdeurtje van een bank. Het zou kunnen dat zich in het midden ervan een wapen heeft bevonden dat is verwijderd tijdens de Reformatie. Foto: ©Jur Kuipers.